Το σημερινό άρθρο μου απαντά (με λίγη καθυστέρηση ομολογώ) στο fb post της φίλης Στέλλα Κασδαγλή που έγραψε: “Μήπως να πιάσει κάποιος το θέμα των αμοιβών στα start-ups; Ποιος κάνει τη δουλειά; Ποιος πληρώνεται; Ποιος δουλεύει τσάμπα; Τι αντάλλαγμα πρέπει να ζητάει/περιμένει κάποιος που δουλεύει τσάμπα; Πόσο καλή δουλειά βγαίνει όταν οι άνθρωποι δουλεύουν τσάμπα; Αλλά πάλι, είναι καλύτερα να μη γίνει καθόλου δουλειά απ' ότι να την κάνει κάποιος τσάμπα; Ποιος κερδίζει όταν πάει κάτι καλά και ποιος χάνει όταν δεν πάει; Πώς ξεπερνάς τους σκόπελους όταν δεν έχεις μία (ούτε ως start-up, αλλά, πιο κρίσιμα, ούτε ως εργαζόμενος); Με άλλα λόγια, πώς χειριζόμαστε τα πράγματα, όταν βλέπουμε ότι όλη αυτή η φοβερά ελπιδοφόρα κίνηση προς τα μπρος (που την κάνουμε επειδή θέλουμε να δημιουργήσουμε ένα νέο modus operandi) παρουσιάζει σε ανησυχητικό βαθμό παθογένειες του συστήματος από το οποίο θέλουμε να ξεφύγουμε; Και επειδή λεφτά δεν υπάρχουν αλλά και επειδή έχουμε μάθει να λειτουργούμε με ένα συγκεκριμένο τρόπο; Γράψτε κάτι, Konstantina Zoehrer, Tasos Pagakis, όποιος το 'χει. Το χρειαζόμαστε.” Δεν υπάρχει εύκολη απάντηση, ούτε έτοιμη συνταγή στις ερωτήσεις και αγωνίες της Στέλλας. Σκέφτομαι ένα-ένα τα θέματα που θέτει και στην ουσία είναι ...το σύνολο των θεμάτων business making. Οι “παράγοντες” της startup σκηνής δυστυχώς δεν έχουν εισφέρει στο ελάχιστο στην εκπαίδευση και διαμόρφωση γνώσης...
Είναι μεγάλη ευθύνη να συμβουλεύσεις μια νέα δραστήρια κοπέλα που έχει ήδη ξεκινήσει το Women on Top (Startup Live, Ignite Athens) και δείχνει διάθεση. Γιατί δεν ξέρεις, αν ξεκίνησε σωστά, αν έκανε όλα όσα πρέπει και φοβάσαι να μην κάνεις τον εξυπνάκια. Εχοντας αγκαλιά τον τρίχρονο Σέργιο μου σκέφτομαι, πριν το πληκτρολόγιο, πόσο δύσκολο θα είναι το μέλλον.... Απαντώ λοιπόν στη Στέλλα αλλά ελπίζω, να διαβάσουν πολλοί που έχουν τις ίδιες σκέψεις, σαν να πίναμε τον καφέ μας σε ένα ιδιότυπο brainstorming session, χτίζοντας ο ένας πάνω στις σκέψεις του άλλου. Μοιράζομαι όσα νομίζω σωστά, χωρίς να είμαι σίγουρος για αυτά.
Δεν ξέρω πως ξεκίνησε το Women On Top, μοιάζει να είναι insightful και ευαίσθητο, φαίνεται συγκεκριμένο το κοινό-στόχος, αλλά είναι μια καλή business ιδέα; Αγορά: αδιαμόρφωτη. Barrier: απαιτείται εκπαίδευση σε μέντορες και χρήστες. Product offering: α) παλινδρομεί στο να προσφέρει σε πολλά προβλήματα και πολλά ψυχογραφικά προφιλ και β) ένα internet site και λίγη δημοσιότητα (μήπως θέλει σεμινάρια, DVDs, συνεργασίες με Δήμους σε events επιμόρφωσης ;). Συμμαχίες/συνεργασίες: λείπουν. Ανταγωνισμός: τεράστιος από χιλιάδες coach και mentors που κάνουν επάγγελμα και δεν θα έκαναν εθελοντισμό. B2B: δεν φαίνεται εύκολη η μεταπώληση χρόνου και γνώσης των mentors άρα έσοδα γι αυτούς. B2C: σήμερα οι γυναίκες που ψάχνουν για δουλειά δεν έχουν ούτε αντιλαμβανόμενο χρόνο, ούτε χρήματα για να “αγοράσουν”… Γιατί η Στέλλα ξεκινάει το Women On Top στην Ελλάδα και όχι στην Ευρώπη; Ναι, ίσως να χαλούσε όλα τα λεφτά της σε ταξίδια για να βρεί παγκόσμιας εμβέλειας γυναικείες προσωπικότητες που θα συνεργαστούν και θα γίνουν brand ambassadors (ξέρετε, οι ξένοι έχουν τον εθελοντισμό παράλληλα με τη ζωή τους, πριν η κρίση χτυπήσει την πόρτα μας και ασχολούνται με causes)...ή να συναντήσει επενδυτές που θα έβλεπαν μεγαλύτερο value, ή να απευθυνθεί στην ΕΕ Επίτροπο Ισότητας που θα στήριζε ένα app, site κλπ. Αρα, το πρώτο θέμα είναι, αν έχουμε μια ιδέα που μπορεί να προχωρήσει, να συντηρήσει, να δημιουργήσει εισόδημα και να φέρει πολλούς ενδιαφερόμενους κοντά της. Αν η ιδέα δεν είναι τόσο δυνατή (κάνοντας ένα λογικό shortcut), τότε αρχίζουν οι κραδασμοί και οι απογοητεύσεις.
Στο θέμα των αμοιβών είναι τα δύσκολα. Θυμάστε τις σχολικές μπαντες; Κάπως έτσι παρείστικα και άδολα πρέπει να ξεκινούν τα startups και συγχωρέστε τη ρομαντική αναλογία ...αλλά είναι κοντά στην πραγματικότητα. Οταν ξεκινάς μια ιδέα, σχεδόν όλοι εισφέρουν χωρίς απολαβές, δοκιμάζεις και ερευνάς στην αγορά και είτε με χρηματοδότη είτε με προσωπικές εισφορές ...βλέπεις αν προχωρά. Εδώ είναι ακριβώς που αποκτά μεγάλη σημασία η ομάδα. Αν έχεις έναν άνθρωπο που έχει να “ταίσει οικογένεια”, ή κάποιον που είναι με μειωμένες υπομονές και αντοχές είναι μερικά από τα προβλήματα που θα αντιμετωπίσεις.
Οι επιλογές μας έχουν ρίσκο και κόστος. Για να φανταστούμε για λίγο, ότι για π.χ. έκανε η Στέλλα το koilitsa.com μια επιχείρηση που εκείνη και οι συνεργάτες της θα έκριναν δημόσια (προς βοήθεια του κοινού) και αυστηρά όλα τα προϊόντα και τις υπηρεσίες που απευθύνονται στις νέες μαμάδες. Γυναίκα είναι, ξέρει τις δυσκολίες, ανακαλύπτει τις “μούφες” και μετατρέπεται σε ένα hub βοήθειας, επισκεπτών, συμβουλών. Δηλαδή γνεται μια κοινότητα που, όπως οι mama bloggers στις ΗΠΑ, ανοίγει μια νέα αγορά συμβουλών, συγκρίσεων και ...γιατί όχι και e-shop κατόπιν θετικής αξιολόγησης και reference purchasing…. Δημόσιος ελεγκτής αξιόπιστων προϊόντων! Μπορεί στην αρχή να έβγαζε λίγα χρήματα από τις εταιρίες για χορηγίες ή παρουσιάσεις νέων προϊόντων, αλλά μήπως αυτό το business case θα ήταν πιο επικερδές και θα συνωστίζονταν γύρω του περισσότεροι χρήστες, χρηματοδότες, πελάτες;
Αν δείτε τα 52 video στο Ignite Athens σε πρώτη σκέψη θα πείτε “καλές ιδέες”. Είναι όμως; Εχουν addressable audience, καλύπτουν πραγματικές ανάγκες, μπορούν να κερδίσουν τη διεθνή αγορά; Κάθε λεπτό σε ολόκληρο τον κόσμο παρουσιάζονται -σε κάποια ομάδα συνεργασίας ή κάποιο επενδυτή- χιλιάδες παρόμοιες ιδέες και το internet τις διαδίδει με ταχύτητα φωτός.... Είναι οι ιδέες έτοιμες να βρουν κοινό που θα πληρώσει; Είναι ιδέες πραγματικού business σε διάφορους χώρους-ευκαιρία ή προσπάθεια να χωρέσουμε μέσα σε app ή ένα site κάποιο parity offering; Επειδή κάποιος μου ζητάει να κάνω input σε ένα app για το traffic situation; Δεν είμαι σίγουρος για αυτές και δεν είμαι σίγουρος αν όλοι είναι έτοιμοι να γίνουν επιχειρηματίες... Δείτε επίσης ταstartups βίντεο της Παγκόσμιας Εβδομάδας Επιχειρηματικότητας που έγινε φέτος στην Ελλάδα και ξανασκεφτείτε: οι ιδέες των Ελληνικών startups στο GEW φαίνονται βιώσιμες; Εσείς θα πληρώνατε ως επενδυτές ή ως χρήστες; Συγγνώμη αν σας φαίνεται ότι κάνω εύκολη κριτική, αλλά αναρωτιέμαι με κάθε καλή διάθεση, ελπίζοντας ότι εισφέρω στον προβληματισμό. Βέβαια, δεν μου φαίνεται ότι σήμερα πρέπει να είμαστε ευγενικοί, αλλά να βοηθάμε με ειλικρίνεια και ευθύτητα.
Πριν βγάλετε οποιοδήποτε συμπέρασμα για όσα γράφω, όμως, δείτε τα επισυναπτόμενα video (ολόκληρα!). Το πρώτο είναι από 2010 Conference on Entrepreneurship του Stanford (εμπειρίες νέων επιχειρηματιών) και το δεύτερο από το CES Alumni Entrepreneurship Bootcamp (πως αξιολογείς μια ιδέα business). ‘Εχουν μεγαλύτερη αξία από τις προσωπικές μου απόψεις.
Δεν είμαστε όλοι έτοιμοι και ικανοί για να έχουμε το ρόλο του αρχηγού στο business making, ούτε σημαίνει startup ...εγώ το κάνω! Οι ομάδες που θα “παντρευτούν” μαζί στο όνειρο είναι το πιο δύσκολο στοιχείο. Μπορεί να είμαι επενδυτής, υπάλληλος σε startup, εκπαιδευόμενος intern ή/και προμηθευτής συγκεκριμένου έργου. Σας βεβαιώ ότι μετά από 9.125 εργατοημέρες συνεχούς εργασίας, υποστηρίζοντας 370+ εταιρίες διεθνώς σε 57+ κατηγορίες αγοράς, έχοντας αντιμετωπίσει μοναδικά πολύπλοκα corporate και brand issues, έχοντας δημιουργήσει δεκάδες χιλιάδες brand propositions και τώρα κοντά 2,5 χρόνια συνεισφέροντας τη γνώμη μου στην επιχειρηματικότητα ...δεν έχουμε όσα ‘soft currencies’ έχουν οι Αμερικανοί, Σουηδοί, Ινδοί κ.λπ Ισως για αυτό η πρωτοβουλία του κυρίου Μωραιτάκη που πρόσφατα διάβασα για να δημοσιεύονται σε ένα χώρο job openings σε startups είναι μια σοφή και προσγειωμένη κίνηση. Μπορεί να το κάνει για να κερδίσει credentials στο HR-related business του, αλλά είναι σωστή, γιατί δεν θα γίνουν όλοι αρχηγοί....
Στο post της Στέλλας βρίσκω την ευκαιρία να πω σε όλους:
1. Ολα τα πράγματα στη ζωή, και το επιχειρείν, θέλουν απίστευτο πάθος. Οχι, δεν καταλάβατε, όχι απλά τη λέξη πάθος που τη λέμε στιγμιαία με ενθουσιασμό... Μιλάω για πάαααθος! Τρέλλα, ασταμάτητη δύναμη που πηγάζει από μέσα μας και δεν λυγίζεις με τίποτε. Και μάλιστα ...ε π ί μ α κ ρ ό ν. Οποιος δεν το έχει, είναι καλομαθημένος, δεν έχει αντοχές, έχει άλλα προβλήματα ...ας μην ξεκινήσει. Στα αγγλικά η καλύτερη λέξη είναι perseverance όπως σωστά λέει ο Steve Jobs. Δεν έχω καταλήξει αν στην Ελλάδα έχουμε αυτή την αξία, ή αν ψάχνουμε το γρήγορο, εύκολο.
2. Το επιχειρείν είναι μόνο ρίσκα και κανείς δεν σου εγγυάται τίποτε (όπως και στη ζωή). Κάθε επιλογή είναι από μόνη της ρίσκο και δεν υπάρχει risk calculation formula. Ξεκινάς στο άγνωστο και πρέπει να ψάξεις, να μάθεις, να σχεδιάσεις κάτι που έχει πολλά εμπόδια και ευκαιρίες. Πόσο γρήγορα ή πόσο αργά, αυτό είναι επίσης ρίσκο. Το πιο σημαντικό ρίσκο όμως είναι τι ακριβώς αποφάσισες να κάνεις (ανάγκη, ιδέα, αγορά, business case, από που βγαίνουν λεφτά). Ο Mark Zuckerberg στο Startup school 2011 τα λέει όλα στο Q&A: εμείς απολαμβάνουμε την πλάκα του facebook, όμως γι αυτόν είναι ένα technical business που το χτίζει από end-user perspective.
3. Το business making είναι στάση ζωής, και δεν σημαίνει απαραίτητα ότι είσαι ο επιχειρηματίας. Μπορεί να είσαι ο εργαζόμενος εταίρος, προμηθευτής-μέλος της ομάδας, εργαζόμενος στο startup ή/και να κάνεις το internship σου σε ένα startup για εμπειρία. Δεν υπάρχουν μαζικά άνθρωποι από την “παλιά” ή τη “νέα” (ψηφιακή) οικονομία έτοιμοι και εκπαιδευμένοι να αντιλαμβάνονται την επιχειρηματικότητα και τα εργαλεία της (value creation, idea, markets, distribution, marketing, επικοινωνία κλπ. – δυστυχώς δεν ετοιμαστήκαμε για αυτά!) – πάρτε μια καλή ιδέα ακούγοντας ακόμη κάποιες εμπειρίες από τις ΗΠΑ που αποδεικνύουν ότι δεν είναι Α-Ω το funding, αλλά αντίθετα είναι η ομάδα και η στόχευση του προϊόντος / offering που κάνεις!
4. Οι επιλογές σου σε πάνε ψηλά ή χαμηλά. Το τι θα κάνεις, σου φέρνει κόσμο, ενδιαφέρον, ομάδες, συνεργασίες ή σε αφήνει μόνο. Σε προηγούμενα άρθρα έγραψα, ότι οτιδήποτε δεν βλέπετε γύρω σας να υπάρχει, είναι ευκαιρία να γίνει κάτι δημιουργικό, ή να κάνει challenge ένα μοντέλο business που σήμερα δεν λειτουργεί (είτε λόγω κόστους, είτε λόγω κακού offering). Δείτε τι λέει ο Lars Buttler, CEO της Trion World Network, ένας από τους πολλούς επιχειρηματίες που έκαναν την ανατροπή, όταν δημιούργησαν στο broadband entertainment gaming business. Νομίζω ότι αυτός που ξεκινά να δημιουργήσει μια επιχείρηση έχει εμπρός του πολλές επιλογές και angles για αυτή. Αλλά ακριβώς, ποιά από τις επιλογές ακολουθείς ...μειώνει ή αυξάνει αυτές τις δυσκολίες που περιγράφει η Στέλλα.
5. Πρέπει να είσαι έτοιμος πάντα για αλλαγή. Οτι δεν λειτουργεί, το αφήνεις. Δεν υπάρχουν περιθώρια για επί μακρόν πειραματισμούς. Αλλάζεις (pivot), επιφέρεις βελτιώσεις. “Fail fast, learn fast, fix fast” παρουσίασα σε μία πρόσφατη ομιλία μου στο χώρο της εταιρικής επικοινωνίας και το βρίσκω ανάλογο να το γράψω και εδώ. Ο κόσμος, η κοινωνική οργάνωση, η πολιτική ζωή, η επιχειρηματική σκηνή, οι αγορές (επενδυτές) βρίσκονται όλα σε πορεία αλλαγής. Αρα, μακροπρόθεσμα θα επιβιώσουμε, μόνο αν είμαστε ευέλικτοι και γρήγοροι.
Μιας και η αφορμή ήταν το mentorship, που θα ήθελε η Στέλλα να γίνει μεγάλο δίκτυο, δείτε το video των πιο ειδικών, όντες προσκεκλημένοι από τον Λευκό Οίκο. Ισως είναι μια πολυποίκιλη απάντηση στις αγωνίες κάθε Στέλλας. Το σίγουρο είναι ότι δεν ξεκινούν όλοι με λεφτά, επιτυχία και βεβαίως δεν είναι εύκολο. Κάνεις το πρωτο βήμα, τεστ, πάς σε μεγαλύτερο χώρο, μικρά βήματα, αλλά αναπτύσσεις δίκτυο και μαζί το προσωπικό σου social branding γιατί μεγαλώνει η επιρροή του business που χτίζεις.
Θα έδινα καθετί στον κόσμο να πετύχει η Στέλλα και κάθε νέο μυαλό όπως εκείνη. Ονειρεύομαι ακόμη να ζω σε μια χώρα εξωστρέφειας, καινοτομίας και λαμπρών επιτυχιών, όσο μικρά και αν είναι τα οικονομικά μεγέθη. Οπως της έγραψα, “…υποχρέωση όλων να μοιραζόμαστε ότι ξέρουμε και κάποιος να χτίζει σε αυτό. Πρέπει όλοι να πάμε καλύτερα, μπας και σωθεί ο τόπος. Αν εσύ πας καλά, δημιουργούνται τρία πράγματα: έσοδα, δουλειές, επενδυτικές ευκαιρίες και μας ενδιαφέρουν και τα τρία.” Σε ευχαριστώ Στέλλα γιατί μου ξαναθύμισες πόσο πολύ πρέπει να προσπαθήσουμε, με διάρκεια, εξυπνάδα, επιμονή και ...passion and perseverance. Μακάρι να πετύχουμε όλοι μαζί, συνεισφέροντας ο καθένας όπως μπορεί.
Θα είμαστε, τότε, μια άλλη χώρα. Τι λέτε;
Τάσος, Stay tuned!
Σχόλια